شاید بتوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها در بازاریابی را چرخه عمر محصول دانست. آگاهی نسبت به این چرخه و این که محصول در کجای نمودار قرار دارد، به اندازه‌ای اهمیت دارد که استراتژی‌های بازاریابی را تعیین می‌کند. اما آنچه در خودروسازی دولتی ایران اتفاق می‌افتد، به کلی فارغ از این ماجرا است. بازار بسته، تعرفه‌های سنگین برای واردات و مونتاژ، به اندازه‌ای خیال دو خودروساز بزرگ ایران را آسوده کرده که بدون در نظر گرفتن این چرخه، محصول را تولید و وارد بازار می‌کنند.

یکی از نمونه‌های آشکار بی‌غم بودن خودروسازان دولتی ایران نسبت به بحث بازارایابی محصول، سایپا آریا است. خودرویی که تا کنون چهار مدیرعامل را به خود دیده است و هنوز خبری از تولید انبوه و عرضه آن به بازار نیست. البته این ظاهر ماجرا است. اگر بخواهیم چند سالی که آریا در مرحله طراحی و توسعه بوده است را نیز در نظر بگیریم، فهرست مدیران عاملی که به سایپا آمده‌اند و بدون فرستادن این محصول به بازار صندلی خود را ترک کرده‌اند، به هفت نفر و شاید بیشتر می‌رسد.

سایپا آریا، در زمان مدیرعاملی محمد جواد سلیمانی، در سال 1399 و با نام SP100 کراس کانتری رونمایی شد و با گذشت بیش از چهار سال از آن روز، هنوز به خیابان نیامده است. برای این که به خوبی عمق این کرختی ملموس باشد، کافی است بدانید خودروسازی مانند چری در زمان مشابه سه فیس لیفت روی مدل تیگو 8 خود پیاده کرده و با آن‌ها بازارهای جدیدی را فتح کرده است.

نگاهی به چرخه عمر محصول در خودروسازهای گوناگون، نشان می‌دهد یک محصول در رده خودروهای اقتصادی و ارزان مانند سایپا آریا، عمری حدود 7 تا 8 سال دارد و خودروساز برای حفظ جذابیت محصول خود، در میانه این چرخه عمر، تغییراتی در بخش‌های طراحی، فنی و امکانات رفاهی آن ایجاد می‌کند تا از رقبایی که نسل تازه‌ای از محصول خود را در این فاصله به بازار عرضه کرده‌اند، جا نماند. با توجه به این استاندارد، سایپا آریا باید از زمان رونمایی دستخوش تغییراتی می‌شد تا بتواند در میدان رقابت باقی بماند.

نگاهی به چرخه عمر محصول در خودروسازی ایرانی، نشان از اختلاف چشم‌گیر با استاندارد جهانی دارد. پرتیراژ‌ترین خودروهای ایران به طور میانگین بیش از 30 سال روی خط تولید باقی مانده‌اند و بسیاری از آن‌ها به واسطه ناهماهنگی با استانداردهای جدید از خط تولید کنار رفته‌اند و بازماندگانشان همچنان تولید و عرضه می‌شود.

با این حال، آنچه درباره سایپا آریا کمی امیدوارکننده است، این است که با وجود این که چهار سال طلایی خود را از دست داده، اما با تغییراتی همراه شده است. ایده‌ای که محمدعلی تیموری، مدیرعامل پیشین سایپا در مورد آریا داشت و از عبارت «نمی‌خوام آریا رو شهیدش کنم» برای بیان آن استفاده کرده بود، به صورت نیمه کاره در حال اجراست. با وجود این که سایپا با پرش از مرحله نخست چرخه عمر محصول، قصد دارد نسخه‌ای به روز شده از سایپا آریا را با طراحی کابین متفاوت و تجهیزاتی به روزتر روانه بازار کند، اما این طور که از شواهد پیداست، مهم‌ترین ویژگی یعنی موتور 2 لیتری GDI از این به روز رسانی حذف شده است. با این تفاسیر باید گفت آنچه تیموری قصد جلوگیری از آن را داشت، در حال رخ دادن است و می‌توان گفت مدیران جدید سایپا، آریا را شهیدش کردند.

واقعیت این است که سایپا می‌توانست با عرضه یک نسخه پایه مانند شاهین، سهم بازار خود را از دست ندهد و با به روز رسانی جدی، امکاناتی را که قرار است در فاز جدید به آریا افزوده شود را به عنوان یک تیپ یا یک نسخه به روز شده از آریا به بازار عرضه کنند. اما حالا به نظر می‌رسد سایپا موتور 2 لیتری را کنار گذاشته و نمونه ME16 را جایگزین آن می‌کند.

این اتفاق درست زمانی رخ می‌دهد که همین خودروساز پس از ده سال وقفه و بازارسنجی، تولید سیتروئن C3-XR را در کارخانه کاشان خود آغاز کرده است. دو خودروی هم کلاس، با توان موتور و ویژگی‌های نه چندان متفاوت و احتمالا در یک بازه قیمتی. سوال اینجاست، وقتی مشتری گزینه‌ای از برند خوشنام سیتروئن را پیش روی خود دارد، چرا باید محصولی با برند سایپا انتخاب کند؟

این خودزنی برای بار اول نیست که در صنعت خودروی ایران رخ می‌دهد. موارد مشابه در ایران‌خودرو نیز بسیار است، اما مورد مشابه دیگر، پروژه کماکان بدون نام پارس خودرو P90 است که درست مقابل شاهین قرار می‌گیرد و حالا به یک چالش برای گروه سایپا تبدیل شده که جانمایی و قیمت‌گذاری این محصول چگونه باشد تا با عرضه این شاهکار به موقعیت شاهین آسیبی وارد نشود.

آنچه در مورد سایپا آریا روشن است، این است که با اتلاف زمان چهار ساله، قرار نیست به موتور قدرتمندی که وعده داده شده بود، مجهز شود. تنها طراحی داشبورد آریا تغییر کرده و چند ویژگی جدید به آن اضافه شده که احتمالا پس از چند مرحله فروش، آن‌ها هم به مرور حذف خواهند شد. با این حال چیزی که در این میان مهم است، این است که طراحی آریا در این فاصله دمده شده، کما اینکه در روز رونمایی نیز چهره چندان مدرنی نداشت. در فاصله رونمایی تا عرضه آریا، زمانی که مدیران سایپا درگیر ایده‌آل گرایی شده بودند، ایران‌خودرو با وجود سرعت بسیار پایینی که در توسعه و عرضه محصول دارد، ری‌را را رونمایی، تولید و روانه خیابان کرد، اما آریا همچنان در حال سپری کردن مرحله تولید آزمایشی است.

زیرمجموعه دیگر سایپا یعنی پارس خودرو نیز در حال تدارک یک کراس‌اوور کوچک با ویژگی‌هایی مشابه است. کنار هم قرار دادن تمام این موارد، تنها یک پایان بندی را برای آریا نشان می‌دهد؛ بر خلاف آنچه محمدعلی تیموری می‌خواست، آریا شهید شد.